Michael Owens - Chwarelwr

Ioan W Gruffydd yn cofio’r chwarelwr . . .

Michael Owens

a gwaith yr Efengyl yn Nyffryn Nantlle

Dechrau’r flwyddyn 1790 oedd hi. Arferai Michael Owens, oedd a’i gartref ym Mhwllheli, gerdded yr holl ffordd i’w waith yn Chwarel Gloddfa’r Coed yn Nhalysarn, gan aros yn y barics am yr wythnos cyn dychwelyd yr un modd am adref ar y nos Wener. Dichon nad oedd dim yn anarferol yn hynny yn y cyfnod
hwnnw. Roedd gweithwyr eraill yn cerdded dros belter ffordd i’w gwaith yn chwareli Dyffryn Nantlle. Hawdd credu, fodd bynnag, fod Michael Owens, y dyn o Bwllheli, yn wahanol i’w gyd-chwarelwyr, Yr oedd ef yn aelod cydwybodol o eglwys yr Annibynwyr a gyfarfyddai bryd hynny yng nghapel Pen-lan, Pwllheli, lle’r oedd y Parchg. Benjamin Jones yn weinidog.

Yr arferiad yn Chwarel Gloddfa’r Coed yn Nhalysarn oedd fod y chwarelwyr yn mynd i gael eu cinio bob dydd i adeilad a elwid ganddynt, Yr Hen Chwimsi. Ac yno y byddai Michael Owens a’i gyd-chwarelwyr – rhyw ddwsin ohonynt – yn mynd. Yn union wedi bwyta, byddai’n arferiad gan y dyn o Bwllheli i ddarllen pennod o’i Feibl, a phlygu ar ei liniau i weddïo. Ar y dechrau, cai ei wawdio a’i ddirmygu am wneud hynny gan ei gyd-weithwyr. Ond dal ati ar waethaf popeth a wnai ef. O dipyn i beth, gwelodd rhai yn dda i ymuno ag ef. Ni allent feddwl am ail-gydio yng ngwaith y prynhawn yn y chwarel heb ymuno yn yr addoliad – er mai Michael Owens ei hun yn unig a gymerai ran. Cyn bo hir, gwelwyd rhai o weithwyr chwareli eraill y cylch yn ymuno yn yr addoliad – rhai i addoli, rhai i wawdio, a rhai, ys dywedodd rhywun, who came to mock, remained to pray.

Ymhen ysbaid, daeth rhai o weithwyr Chwarel y Cilgwyn i’r addoliad. Daeth rhai gwragedd a phlant y gymdogaeth i wrando ar ‘yr Hen Ddisenter,’ fel y gelwid y dyn o Bwllheli, yn darllen ei Feibl ac yn gweddïo.

Wedi cynnal yr addoliad amser cinio hwn am gyfnod yn y chwarel – cyfnod o rai misoedd – trefnwyd mai da fyddai gwahodd rhywrai yno i bregethu. Mae’n amlwg i Michael Owens gael gair á’i weinidog, Benjamin Jones, a daeth ef o Bwllheli, a George Lewis o Gaernarfon i bregethu yn yr Hen Chwimsi. Ac mae són am y cenhadwr teithiol, William Hughes, Saron, yn pregethu droeon yn Chwarel Gloddfa’r Coed yn ystod 1880. Rhyw bnawn, a William Hughes wedi dod i bregethu, dechreuodd fwrw glaw yn drwm. Pan glywodd y pregethwr fod hen ffatri wlan a oedd yn ymyl yn wag, aeth at ei pherchennog gan geisio caniatád i gael pregethu ynddi. Cafodd ganiatád, a bu pregethu cyson ynddi.

Cyn bo hir iawn, sefydlwyd eglwys yno yn yr hen ffatri wlan, a dyna ddechreuadau achos cyntaf yr Annibynwyr yn Nyffryn Nantlle.

Bu’r tri gweinidog a nodwyd yn pregethu yn eu tro yng Nghapel yr Hen Ffatri, a hynny am gyfnod o rhyw ddeg mlynedd. Yna, teimlwyd yr angen am wahodd gweinidog. Digwyddodd hynny ym 1814, pan ddaeth David Griffith, brodor o Lŷn, ac un a fu’n aelod yng Nghapel Newydd, Nanhoron, yn weinidog. Gwan iawn oedd yr eglwys a alwodd David Griffith ati i Dalysarn – dim ond deuddeg o aelodau, chwe dyn a chwe gwraig.

Nid gwaith rhwydd i’r deuddeg hyn oedd cadw drws yr Hen Gapel, fel y gelwid ef, yn agored. A bu’n rhaid aros am amser hir cyn gweld unrhyw gynnydd. Mae hanes am wraig y gweinidog droeon yn rhedeg yn ddistaw I’w chartref rhag I neb ei gweld yn wylo ar gyfrif ei phryder am yr achos. Ond, cyn bo hir, newidiodd pethau.

Diddorol y sylw fod rhywrai’n dod i’r gwasanaeth gan gario meinciau gyda nhw – a mynd á nhw adref ar y diwedd! Un nos Sul, fodd bynnag, gwnaed penderfyniad o ddiolchgarwch i rai a oedd wedi gosod sedd newydd yn y capel – a’i gadael ar eu hól – i wrandawyr eraill gael eistedd arni.

Helaethwyd yr Hen Gapel a’i agor fis Hydref 1822. Er hynny, yr oedd yn dal yn rhy fychan i’r gynulleidfa. Ond bu’n rhaid aros hyd Awst 1862 cyn gweld codi Seion yn gapel newydd i’r Annibynwyr yn Nhalysarn. Dechreuwyd ymroi i genhadu – i ledaenu’r rhwyd mewn cymdogaethau eangach: ym Mhisgah, Carmel, lle’r agorwyd capel yn Hydref 1821 (capel a ddaeth wedyn yn eiddo i’r Bedyddwyr) ac agorwyd y Pisgah a’i dilynodd ym 1878; yn Nasareth ym 1823; yn Soar, Penygroes ym 1834; yn Nrws-y-coed ym 1836; yn Hermon, Moeltryfan ym 1837; yn y Cilgwyn ym 1842; yng Ngosen, Y Groeslon ym 1849; yn Y Tabernacl, Rhostryfan ym 1866; ym Moreia, Llanllyfni ym 1868; yng Ngorffwysfa, Rhosgadfan ym 1903, ac ym Mwlchyllyn ym 1906.

Rhyfedd meddwl pa mor bell yr ymledodd dylanwad y dyn o Bwllheli nad oedd dim a’i rhwystreai rhag darllen ei Feibl a phlygu mewn gweddi yn Chwarel Gloddfa’r Coed yn nechrau’r flwyddyn 1790.

Celebrities